Starewicz Władysław, pseud. Muchoboj (1882–1965), pionier filmu lalkowego.
Ur. 8 VIII w Moskwie, pochodził z rodziny szlacheckiej h. Odrowąż, był synem Aleksandra, powstańca styczniowego z Surwiliszek (pow. kowieński), i Antoniny z Legieckich.
Do r. 1886 mieszkał S. w Moskwie, krótko w Pierejasławlu-Zaleskim koło Moskwy i ponownie w Moskwie. Po śmierci matki, w obawie przed rusyfikacją, ojciec oddał go na wychowanie dziadkom, Jakobinie i Aleksandrowi Legieckim, mieszkającym w Kownie. W l. dziewięćdziesiątych uczył się S. w gimnazjum rosyjskim w Kownie, skąd (za ucieczkę z obowiązkowego nabożeństwa w cerkwi) został wydalony z drugiej klasy z «wilczym biletem». Przeniesiony do gimnazjum w Dorpacie (Jurjew, obecnie Tartu) zdał egzamin do klasy trzeciej (tracąc rok) w r. 1899; t.r. założył satyryczne pisemko szkolne w języku rosyjskim pt. „Karakuli i kljaksy”, w którym ujawnił swój talent plastyczny. Naukę ukończył po siedmiu klasach zapewne ok. r. 1903/4, następnie przeniósł się do Wilna, gdzie przez rok uczył się malarstwa u Stanisława Jarockiego w Szkole Rysunkowej. Po powrocie do Kowna (ok. r. 1906/7) pracował krótko w Izbie Skarbowej jako urzędnik do zleceń specjalnych, a ponadto zajmował się malowaniem kościołów, m.in. w Kowarach koło Wiłkomierza, wykonywaniem pocztówek i plakatów kinowych, oraz sporządzaniem dekoracji do przedstawień amatorskich, w których występował; pogłębiał zainteresowania muzyczne, a także entomologiczne (kolekcjonowaniem i preparowaniem owadów zajmował się całe życie). Zbierając na Suwalszczyźnie dane statystyczne dla Warszawskiego Tow. Rolniczego, fotografował m.in. obrzędy ludowe, zabytki i krajobrazy; zdjęcia ofiarował oddziałowi etnograficznemu muzeum w Kownie. W celu przygotowania dla tegoż oddziału dokumentalnych materiałów filmowych, wyjechał w r. 1909 do Moskwy, gdzie kupił kamerę, a następnie zrealizował t.r. w Kownie za własne środki filmy: krajoznawczy – Nad Niemnem oraz entomologiczne – Życie ważki i Skarabeusze (dwa ostatnie sprzedał moskiewskiemu producentowi A. A. Chanżonkowowi). Od r. 1910 publikował pod pseud. Muchoboj rysunki satyryczne i karykatury w piśmie „Kovenskoje zerkalo”. W czerwcu t.r. nakręcił Walkę żuków-jelonków, animując spreparowane owady i stosując tzw. zdjęcia poklatkowe (technika ta była już znana w Europie Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych, ale S. o tym nie wiedział). W podobnej technice i estetyce nakręcił ośmiominutowy film Priekrasnaja Lukanida ili krovavaja vojna rogačej i usačej, zakupiony już na etapie realizacji przez Chanżonkowa (premiera 26 III 1912 w Moskwie; był to pierwszy rosyjski lalkowy film animowany, zarazem pierwszy sprzedany za granicę – do Anglii).
Od stycznia 1912 realizował S. kolejne filmy w Moskwie, gdzie zamieszkał z żoną i córką Ireną. Przy większości z nich pełnił funkcje scenarzysty, reżysera, operatora, malarza, dekoratora, projektanta kostiumów i animatora, dokonywał także ciągłych ulepszeń technicznych sprzętu. Powstały wtedy m.in. Miest’ kiniematografičeskovo opieratora (1912) – autotematyczna satyra obyczajowa, „Striekoza i muraviej” (premiera 12 XII 1912 w Kopenhadze) – transpozycja bajki I. Kryłowa oraz „Četyrie čorta” (1913) – parodia duńskiego filmu z r. 1911 „De fire djaevle”. Filmy te, utrzymane w bajkowej konwencji, przeznaczone były dla dorosłych; parodiowały pseudoromantyczne wątki ówczesnej kinematografii (np. opowieści o zdradzie z elementami grozy), operowały groteskowym wyolbrzymieniem postaci (spreparowane żuki, koniki polne, mrówki, żaby i in. stworzenia przebrane w ludzkie stroje). S. stosował wiele nowatorskich technik, np. nierozpowszechniany film z r. 1912 Novogodniaja šutka częściowo wyrysował bezpośrednio na taśmie. T.r. zrealizował pierwszy rosyjski film kukiełkowy dla dzieci Roždiestvo obitatielej lesa. W r. 1913 stworzył efekty specjalne do filmu P. Czardynina „Alkogol i jevo posledstvija”. Filmy S-a zyskały rozgłos i zostały sprzedane do wielu krajów europejskich oraz do Stanów Zjednoczonych.
Od r. 1913, oczekując na powstanie profesjonalnego studia filmów animowanych, S. realizował w Moskwie (jako reżyser i operator, niekiedy także wykonawca) obyczajowe, psychologiczne, komediowe i fantastycznonaukowe filmy aktorskie, w których bardzo często posługiwał się trikami i efektami specjalnymi. Pierwszy z tych filmów „Strašnaja miest’” (1913), wg N. Gogola, z I. Mozżuchinem w jednej z ról, otrzymał t.r. złoty medal na Międzynarodowej Wystawie w Mediolanie (pierwsza nagroda przyznana kinematografii rosyjskiej, zarazem pierwszy rosyjski film fabularny, który wszedł na stałe do repertuaru światowego). W kolejnych filmach S-a grali m.in. M. Czechow i J. Wachtangow (Kogda zvučat struny sierdca 1914), G. Chmara (U posledniej čerty 1915, współreż. A. Gromow), a także aktorzy polscy przebywający w Moskwie: Cyprian Edward Puchalski („Ruslan i Ludmila” 1914, wg A. Puszkina), Stefan Jaracz (Na varšavskom traktie 1916), Halina Starska (Nočnyje priklučenija dariat nam naslaždienija 1916), Stanisław Bryliński („Pan Tvardovskij” 1916, wg powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego „Pan Twardowski”), Ryszard Bolesławski („Domik na Volgie” 1917, wg powieści S. Stiepniaka-Krawczyńskiego), Fryderyk Járosy („Kaliostro” 1918, wg powieści E. A. Saliasa „Brat Kaliostro”). Dokonywał S. kolejnych ekranizacji utworów literackich, m.in. A. Ostrowskiego („Snieguročka” 1914), Gogola („Vij” 1918) i Jerzego Żuławskiego („Ijola” 1918). W latach pierwszej wojny światowej kręcił też agitacyjne filmy antyniemieckie, zarówno aktorskie, jak lalkowe; najgłośniejszy z nich, Lilija Belgiji (1915), łączący animację z żywym aktorem, został wyprodukowany, jak większość filmów S-a realizowanych w tym okresie, przez Komitet Skobielewski. W celach zarobkowych kręcił wówczas także farsy erotyczne (np. Ženščyny kurorta nie bojatsa daže čorta 1916). Ostatnim aktorskim filmem S-a nakręconym w Rosji, w studiu Chanżonkowa w Jałcie, był dramat „Stella Maris” (1919), wg powieści J. W. Locke’a, który S. uznawał za swe czołowe osiągnięcie w tej dziedzinie.
W r. 1919 wyjechał S. z Krymu przez Stambuł do Mediolanu, gdzie miał być zaangażowany z grupą aktorów Moskiewskiego Teatru Artystycznego do powstającej wytwórni «Ikarus-Film» (nie podjęła działalności). Od r. 1920 przebywał we Francji, gdzie pracował jako operator filmów fabularnych realizowanych w wytwórni P. Timana przez emigrantów rosyjskich (m.in. „Aux murs de couvent” 1920, reż. A. Uralski, „L’Agoissante aventure” 1923, reż. J. Protazanow). W r. 1920 na zamówienie rosyjskiego emigranta Lewińskiego w Joinville (przedmieście Paryża) powrócił do produkcji lalkowych, dotąd szerzej nieznanych we Francji. Zrealizował t.r. Dans les Griffes de l’araignée, który odniósł duży sukces i ułatwił realizację farsy Le Mariage de Babylas (1921) oraz bajki „Les Grenouilles qui demandent un roi” (1922, wg J. de La Fontaine’a). Zrealizowany w r. 1923 film kolorowany ręcznie La Voix du rossignol, został w r. 1925 nagrodzony w Stanach Zjednoczonych Złotym Medalem im. Hugona Riesenfelda, jako najlepsza produkcja krótkometrażowa w kinach amerykańskich. Mieszkał wówczas S. od kilku lat w sąsiadującej z Joinville miejscowości Fontenay-sous-Bois; sukces filmu La Voix du rossignol pozwolił mu na zbudowanie tam własnego atelier. W Fontenay-sous-Bois odwiedzali go wielokrotnie korespondenci prasy światowej, w tym polskiej, m.in. Zofia Dromlewiczowa (1926), Antoni Piekarski (1928), Stanisław Kolbuszewski (1929) i Aleksander Janta-Połczyński (1930).
W r. 1924 nakręcił S. Amour noir et blanc, parodię kina hollywoodzkiego (z lalkami przedstawiającymi Ch. Chaplina i M. Pickford). W dalszym ciągu najchętniej realizował bajki: z przewagą animacji i udziałem aktorów, m.in. Les Yeux du dragon (1925) lub w pełni animowane „Le Rat de ville et le rat des champs” (1926, wg La Fontaine’a). W r. 1927 na zamówienie berlińskiego koncernu filmowego Universum-Film Aktiengesellschaft (UFA), przygotował film animowany „La Cigale et la fourmi” (wg La Fontaine’a), pomyślany jako część aktorskiego filmu fabularnego „Jugend Rausch” w reżyserii G. Asagaroffa. W r. 1930 powstał pierwszy film dźwiękowy S-a „La Petite parade”, wg „Ołowianego żołnierzyka” H. Ch. Andersena. Wyrazem popularności S-a we Francji były konferencje poświęcone jego twórczości, m.in. w Paryżu (luty 1930, listopad 1931 i luty 1935). W r. 1933 nakręcił film o przygodach psa Fétiche-mascotte; ogromne powodzenie w świecie (m.in. pochlebne wypowiedzi H. G. Wellsa) umożliwiło realizację kolejnych filmów z tym bohaterem (Fétiche-prestidigitateur 1934, Fétiche se marié 1935, Fétiche en voyage de noces 1936, Fétiche chez les sirènes 1937 – nierozpowszechniany). W r. 1935 przygotował S. kukiełkową sekwencję snu do filmu J. de Baroncellego „Crainquebille”, wg A. France’a. Do najbardziej znanych filmów S-a należy pełnometrażowy „Reineke Fuchs”, wg bajki J. W. Goethego; jego realizacja rozpoczęta w r. 1929 została przerwana z przyczyn finansowych, a następnie dokończona dzięki UFA; premiera z udziałem reżysera odbyła się w Berlinie 28 IV 1937, a w r. 1940 powstała wersja francuska „Le Roman de Renard”, która jednak z powodu działań wojennych nie była szerzej rozpowszechniana. Filmy S-a wyświetlano na całym świecie, łącznie z ZSRR; cieszyły się one stale uznaniem krytyki. W poł. r. 1939 spółka państwowo-prywatna Polskie Zakłady Filmowe «Kohorta» braci Stefana i Tadeusza Katelbachów zawarła ze S-em umowę na realizację filmu fabularnego „Pani Twardowska”, wg Adama Mickiewicza, zobowiązując się równocześnie do wybudowania w Żyrardowie atelier do realizacji filmów lalkowych; postanowione przez S-a przeniesienie się z rodziną do Polski nie doszło do skutku z powodu wybuchu drugiej wojny światowej.
W l. 1939–45 zrealizował S. z córką Ireną kilkadziesiąt filmów reklamowych dla firm francuskich (np. krawieckiej, papierosów, loterii państwowej, okularów), a na zamówienie UFA – także niemieckich (tygodnika „Der Film” i kawy). W l. 1942–3 spędził z córką Ireną ok. 8 miesięcy w Berlinie; zrealizował tu reklamę środków czyszczących. W poł. r. 1943, pod pretekstem konieczności pracy w swym studiu, wrócił do Fontenay-sous-Bois.
Po wyzwoleniu Francji nakręcił S. w l. 1944–6 dwa filmy reklamowe dla firmy brytyjskiej i jeden dla amerykańskiej. W lutym 1946 spisał po francusku refleksje na temat własnej sztuki (fragment w przekładzie na język polski pt. Plastyka ożywiona, „Film na świecie” 1984 nr 307–308 s. 27–8). T.r. napisał po polsku Pamiętniki (fragment tamże, s. 25–6). Realizował kolejne filmy dla dzieci: „Zanzabelle à Paris” (1947), wg bajki S. Bo, „Fleur de fougère” (1949), wg bajki Kraszewskiego „Kwiat paproci” (pierwszy artystyczny kolorowy film S-a, I nagroda na II Międzynarodowym Festiwalu Filmowym dla Dzieci w Wenecji w r. 1950), Gazouilly, petit oiseau (1953, nagroda Prime à la Qualité). Czasochłonne, «rękodzielnicze» metody S-a przegrywały w konkurencji z masową produkcją W. Disneya i innych wytwórni. Po filmie lalkowym Caroussel boréal (1958), w którym zaznaczyło się obniżenie dotychczasowego poziomu, wrócił S. do realizacji filmów reklamowych. Nie zdołał już ukończyć filmu Comme chien et chat. Wcześniej z powodów finansowych zarzucił prace nad filmami „La Rossignol” i „La Petit Poucette” (oba wg Andersena) oraz „Le Songe d’une nuit d’été” (wg W. Shakespeare’a). Zmarł w Fontenay-sous-Bois 26 II 1965, został pochowany na miejscowym cmentarzu komunalnym w grobie rodzinnym (rząd 31, aleja 33, grób 47).
Filmy S-a znajdują się w filmotekach m.in. Rosji, Szwecji, Polski, Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii, w Bibliotece Kongresu Stanów Zjednoczonych. Po zrekonstruowaniu zostały wydane w Anglii i Francji na kasetach i płytach DVD: Starewicz’s fantasies, Ladislaw Starewicz: selected films, Le monde magique de Starewitch, Le roman de renard zawierający także Fétiche en voyage de noces. Całość spuścizny po S-u (w tym lalki, projekty, kolekcje entomologiczne) pozostaje własnością rodziny, jedynie 200 rysunków z projektami scenografii i dekoracji znajduje się w Muz. Kinematografii w Łodzi. Twórczość S-a była ceniona przez najwybitniejszych reżyserów artystycznego filmu animowanego, m.in. T. Burtona, H. Selicka i T. Gilliama (Fétiche mascotte włączył on do dziesiątki najwybitniejszych filmów animowanych świata); bracia T. i S. Quay dedykowali pamięci S-a film „Ein Brudermord” (1981). Przeglądy twórczości S-a odbyły się m.in. w Warszawie (1980, 1991), Krakowie (1981), na 37. festiwalu w Edynburgu (1983), w Rydze (1987), Wilnie (1987, 2003), na festiwalu w Annecy (1991), w Nowym Jorku (2003). Filmy dokumentalne o S-u wyreżyserował w Polsce Wadim Berestowski: „Władysław Starewicz” (1986) i „Lalki Władysława Starewicza” (1988), a film telewizyjny w Wielkiej Brytanii – K. Griffiths pt. „The Insecy Affair: Starewicz Cinemagician” (1994).
S. był żonaty od r. 1906 z Anną Zimmermann (1881–1956), właścicielką pracowni kapeluszy w Kownie, z którą miał córki: Irenę (1907–1992) i Janinę (1913–1984). Rodzina uczestniczyła w jego pracach filmowych: żona szyła kostiumy, córka Irena zagrała w Liliji Belgiji, a od r. 1930 była współscenarzystką licznych filmów, m.in. „Le Roman de Renard”, Fétiche-mascotte, „Zanzabelle à Paris”, Le Nez au vent (1956), córka Janina grała (jako Nina Star) w większości filmów z okresu francuskiego, m.in. w Le Mariage de Babylas, La Voix du rossignol, L’Horloge magique (1928), Fétiche-mascotte.
Višnevskij V., Chudožestvennye filmy dorevolucionnoj Rossii, Moskva 1945; – Dictionnaire du Cinéma, Ed. J. L. Pasek, Paris 2001 (jako Starevitch); Enciclopedia delo spettacolo, Roma 1962 IX (jako Starevitch); Leksykon kultury polskiej poza krajem, Red. K. Dębicki, Z. Kudelski, L. 2000 I; – Ciechanowicz J., Rodowody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rzeszów 2001 V; – Film – Jesteśmy, Red. E. Modrzejewska, W. 1991 s. 80–1 (ilustr.); Polacy w kinie światowym 1895–1936, Red. J. Piątek, W. 1980 s. 4–7; – Antropov V., Starevič Vladyslav Aleksandrovič, w: Vielikij kinemo, Oprac. V. Ivanova i in., Moskva 2002; Bańkowski A., Żmudzki Z., Starewicz, „Kamera” 2002 nr 2; Beylin S., Starewicz i jego laleczki, „Iluzjon” 1985 nr 3; Bo S., Ladislav Starewitch, „La Cinématographie Française” 1965 nr 2104; Convents G., Ekspansywni cudzoziemcy ze skrzynką kinematografu, w: W cieniu braci Lumière, Red. M. Hendrykowska, P. 1995 s. 138–9; Crafton D., Before Mickey. The animated film 1898–1928, Chicago–Londres 1993; Deszko O., Wszędzie śpiewają cykady, „Kino” 1997 nr 9 s. 24–5; Felipe F., Ladislaw Starewicz, Sitges 2000; Ford C., Vladislav Starevitch, „Film in Reviev” 1958 nr z kwietnia s. 190–2, 216; Holman L. B., Puppet Animation in the Cinema, London 1975; Jewsiewicki W., Ezop XX wieku, W. 1989 (bibliogr. do r. 1983, filmografia, ilustr.); tenże, Filmografia Władysława Starewicza z lat 1909–1965, „Iluzjon” 1985 nr 3; tenże, 75. rocznica projekcji pierwszego filmu lalkowego, „Powiększenie” 1987 nr 3–4; tenże, Władysław Starewicz, W. 1977; tenże, Władysław Starewicz (1882–1965), „Kino” 1986 nr 2 (ilustr.); Martin L. B., Martin F., Ladislas Starewitch, Annecy 1991 (filmografia, ilustr.); ciż, Ladislas Starewitch 1882–1965, Paris 2003; Od „Pancernika Potiomkina” do „Trylogii o Maksymie”, Red. J. T. Toeplitz, W. 1956 s. 21–2; P.L.T., Le monde magique de Ladislas Starewitch, „Positif” 1998 nr z lutego; Piątek J., Coppelius w świecie filmu, „Iluzjon” 1985 nr 3; Piekarski A., Królestwo bajki pod Paryżem, „Informator Kino-Filmowy” 1928 nr 6; Pogliano J.-P., Starewitch au pays des merveilles, „Positif” 1990 nr z czerwca; Pummell S., On the films of Ladislaw Starewitch, „Sight and Sound” 1995 nr z maja s. 61; Romanowski A., Włodek R., Film nad Wilią i Niemnem, „Kino” 2001 nr 6; Rondolino G., Storia del cinema d’animazione, Torino 1974; Silent Witnesses/Testimoni silenziosi, Ed. Y. Tsivian, London 1989; Starewicz 1882–1965, Red. J. Pilling, Edinburgh 1983; [Świerkocka A.] AŚ, Mistrz animacji, „Gaz. Wyborcza” dod. „Gaz. Łódz.” 2002 nr 43; Świerkocka A. i in., Urodziny pioniera, tamże 2002 nr 184; – Informacje wnuczki S-a, Léony Béatrice Martin z Le Perreux-sur-Marne i Alicji Zawadzkiej z Paryża.
Roman Włodek